Γιατί είναι ωραίο και σημαντικό να προτείνουμε στα παιδιά αλλά και σε ενήλικες τα βιβλία τέχνης είτε εντάσσοντάς τα σε ένα πρόγραμμα της Βιβλιοθήκης είτε για να γνωρίσουμε αποκλειστικά και μόνο έναν καλλιτέχνη (όπως ο Rene Magritte) ή ένα κίνημα (π.χ. το Bauhaus) ή ακόμα και ως προτάσεις για ξεφύλλισμα;

της Κατερίνας Φρουζάκη

Η απάντηση βρίσκεται στη λέξη Ανάγνωση. Κάθε έργο τέχνης είτε είναι γλυπτό ή μια χορογραφία, μία μουσική σύνθεση ή ένας πίνακας ζωγραφικής διαβάζεται. Για να διαβάσουμε ένα έργο τέχνης πρέπει να γνωρίσουμε τον άνθρωπο ή τη θεωρία ή ακόμα καλύτερα και τα δύο, που κρύβονται πίσω από αυτό. Ο τόπος και ο χρόνος επίσης έχουν τον δικό τους ρόλο στην κάθε καλλιτεχνική δημιουργία.

Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε ανάποδα. Δείχνουμε στα παιδιά ένα έργο τέχνης για να έχουμε τις πρώτες αντιδράσεις τους και μετά προχωράμε στις σχετικές πληροφορίες. Είναι σημαντικό να καταλάβουν ότι ο καλλιτέχνης κάνει ένα έργο τέχνης προσκαλώντας μας να «αισθανθούμε» (ακόμα κι αν δεν το καταλαβαίνουμε). Και δεν είναι απαραίτητο πάντα να μας αρέσει κάτι. 

Πόσες φορές έχουμε ακούσει « Μα είναι αυτό τέχνη;» ή «αυτό το κάνω κι εγώ». Και εδώ έρχεται ο ρόλος των βιβλίων. Για να γνωρίσουμε έναν καλλιτέχνη δεν αρκεί να δείξουμε στα παιδιά μερικά έργα του, τα γνωστά και διάσημα.

Τα έργα πολλών ζωγράφων – κυρίως των σύγχρονων και περισσότερο εννοιολογικών - στην ώριμη τους περίοδο φαίνονται, στα μάτια των μη εξοικειωμένων, απλά και εύκολα. Τα παιδιά ξαφνιάζονται όταν ξεφυλλίζοντας μια μονογραφία (και εξηγώντας τους) βλέπουν ότι όλοι οι καλλιτέχνες ακολουθούν μια διαδρομή, ξεκινούν μερικοί εμπειρικά αλλά οι περισσότεροι σπουδάζοντας, από τις κλασσικές φόρμες , από το βασικό σχέδιο, τη σύνθεση κλπ. Επίσης στο διάβα τους συναντούν και επηρεάζονται από άλλους καλλιτέχνες ή καλλιτεχνικές ομάδες, ακολουθούν ή δημιουργούν τις δικές τους ομάδες και θεωρίες (π.χ. Ιμπρεσιονισμός, Νταντά, Bauhaus, Σουρεαλισμός).

Ο τρόπος ζωής, το μέρος που ένας καλλιτέχνης μεγάλωσε, οι απογοητεύσεις του, οι σχέσεις του με άλλους καλλιτέχνες και όλα όσα συμβαίνουν στη ζωή του επίσης μας βοηθούν να «διαβάσουμε» έναν καλλιτέχνη: Γιατί ο Μουνκ ζωγράφισε την περιβόητη «Κραυγή» ή ο Βαν Γκογκ τα στροβιλιζόμενα αστέρια του; Γιατί ο Ρόθκο ζωγράφισε τα «φωτεινά» σκοτάδια και τα ανατέλλοντα κόκκινα; Από ποιόν επηρεάστηκε ο Θεοτοκόπουλος; Γιατί είναι άγριος ο Γκόγια; Τι ήθελαν να πετύχουν οι αρχαίοι Έλληνες γλύπτες; Τι κρύβει από τον θεατή του ο καλλιτέχνης; Γιατί είναι δύσκολη η Αφαίρεση;

Σε μια βιβλιοθήκη για παιδιά στην κατηγορία «Βιβλία Τέχνης» θα πρέπει να μπορείς να βρεις όχι μόνο βιβλία για παιδιά αλλά και λευκώματα για όλες τις μορφές τέχνης και βιβλία με έργα καλλιτεχνών. Θα μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε τα βιβλία τέχνης ως εξής:

• βιβλία γενικά περί τέχνης
• βιβλία για τη θεωρία της Τέχνης (Η σύνθεση, η προοπτική)
• βιβλία που αφορούν σε κινήματα ( Αφαίρεση, Ιμπρεσσιονισμός κλπ)
• βιβλία που αφορούν σε εποχές (Η τέχνη στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο ή η Τέχνη του Μεσοπολέμου)
• Μονογραφίες που μας μιλούν για τη ζωή, το έργο, τις επιρροές και την επίδραση στην ιστορία της τέχνης ενός καλλιτέχνη. Εδώ εντάσσονται και βιβλία με βιογραφίες καλλιτεχνών παρόλο που στη βιβλιοθήκη ανήκουν σε άλλη κατηγορία. 
• βιβλία εμπνευσμένα από τη ζωή αλλά κυρίως από το έργο ενός καλλιτέχνη, μερικές φορές προσαρμοσμένα έτσι που να διηγούνται μικρές ιστορίες, σαν μια αφήγηση ή ένα παραμύθι, ώστε να γνωρίσουν τους καλλιτέχνες στα πιο μικρά παιδιά. Κάποια από αυτά με δραστηριότητες ή καλλιτεχνικές προτάσεις για παιδιά. 
• βιβλία που μιλούν για τη σύγχρονη τέχνη σε σχέση με τη γεωμετρία αλλά και κάποια που μπορούν να μας δείξουν τη λειτουργικότητα της Φυσικής ή τη Μηχανικής στη σύγχρονη γλυπτική
• βιβλία αφιερωμένα σε Συλλογές και σε Μουσεία.
• Πολύ ωραία για τα παιδιά είναι τα βιβλία Pop up και τα διαδραστικά βιβλία, που συνήθως είναι ξένα.

Μιλώντας για Τέχνη σε ένα άσχετο με την τέχνη θέμα - Ένα Παράδειγμα

Είναι πολύ ενδιαφέρον, εκτός από το να διαπραγματευτούμε ένα θέμα αφιρωμένο σε μια μορφή τέχνης ή ένα καλλιτέχνη, να προσπαθήσουμε να εντάξουμε την καλλιτεχνική έκφραση σε κάθε πρόγραμμα της Βιβλιοθήκης. Έτσι, δίνουμε προεκτάσεις στο βασικό μας θέμα, με την Τέχνη παρούσα, όπως θα έπρεπε να είναι και στην καθημερινότητά μας. Την βάζουμε έτσι σιγά σιγά στη ζωή των παιδιών, που μαθαίνουν να επεξεργάζονται τις πληροφορίες και τα αινίγματα των έργων τέχνης και δεν σαστίζουν στα απροσδόκητα, αλλά «δουλεύουν» το μυαλό τους, προσπαθώντας να τα διαβάσουν και ως προς το νόημα αλλά και ως προς την τεχνική τους.

Μπορούμε να μιλήσουμε για Τέχνη σε πάρα πολλά θέματα. Για παράδειγμα στο θέμα «Μέλισσες», μπορούμε να αναφερθούμε σε προϊστορικές βραχογραφίες (Αφρική) σε τοιχογραφίες της Αιγύπτου των Φαραώ (σκηνές μελισσοκομίας)

σε ελληνικά αγγεία, στις περίφημες «Δύο Μινωικές Μέλισσες» που μεταφέρουν γύρη, σε νομίσματα, σε κτερίσματα αλλά και σε σύγχρονα κοσμήματα (Μαρουλίνα) και σε τοπικά αρχιτεκτονήματα όπως τα Διψέλια της Σίφνου.

Έργο του Albrecht Dürer, Έρωτας ο κλέφτης του μελιού, 1514. Έργο του Pieter Bruegel, Οι μελισσοκόμοι 1568. Πίνακας του Justin Fitzpatrick με τίτλο The Arrival of the Bee Box, αφιερωμένος στην Σύλβια Πλαθ, 2008

Πολλά και διαφορετικών κατηγοριών βιβλία μπορούν να υποστηρίξουν ένα θέμα επιτρέποντας μας να βγάλουμε δικά μας συμπεράσματα σε ερωτήματα που θέτει η ίδια η τέχνη.

Ακούμε μουσική εμπνευσμένη από τις μέλισσες: Σοπέν –Οι μέλισσες, Ρίμσκυ Κόρσακοφ: το πέταγμα της μέλισσας , μπέλα Μπάρτοκ:Μικρόκοσμος, Βόγκαν Ουίλιαμς: οι Σφήκες, Θέατρο: Οι Σφήκες του Αριστοφάνη.

Δεύτερο Παράδειγμα

Αν θέλουμε να κάνουμε το θέμα «Πουλιά» μπορούμε να αναφερθούμε στον Vaslav Nijinsky, που δεν αγαπούσε τα αεροπλάνα γιατί μπορούσαν να σκοτώσουν ή να τρομάξουν τα πουλιά και που στο χορό του πηδούσε τόσο ψηλά σαν να πετούσε. Η Μάγια Πλιτσέσκαγια έμεινε στην ιστορία ως «Η Απόλυτη Πρώτη Χορεύτρια» για το φτερούγισμα των χεριών της στη Λίμνη των Κύκνων.

Μπορούμε επίσης να αναφερθούμε σε κουστούμια που έγιναν για θεατρικές παραστάσεις (Τσαρούχης στις Όρνιθες , Bakst για το Πουλί της Φωτιάς), στα κολάζ με πουλιά του Ματίς, σε πτηνόμορφα αγγεία και φιάλες, ελληνικά κεντήματα και χαλιά, εσκιμώικα και ινδιάνικα τοτέμ, οι άγγελοι και τα πουλιά στη βυζαντινή εικονογραφία, στον Ντα Βίντσι που παρατηρούσε το πέταγμα των πουλιών και έκανε λεπτομερή σχέδια και πολλά άλλα. (Ακούμε μουσικά κομμάτια εμπνευσμένα από τα πουλιά, παρακολουθούμε τη λίμνη των κύκνων)

Η Ανάγνωση της Τέχνης δεν είναι πάντα απλή υπόθεση αλλά σίγουρα είναι περιπετειώδης, καταλήγει στην εξοικείωση με την έννοια της Τέχνης, στην καλλιέργεια της Αισθητικής αλλά και σε μια σιωπηλή συνειδητοποίηση που έρχεται χωρίς να το καταλάβουμε, ότι μπορούμε σε όλα τα πράγματα να διαβάσουμε περισσότερα, αρκεί να μάθουμε πρώτα να διαβάζουμε.

Ο ρόλος των ανθρώπων των Βιβλιοθηκών, για να καταφέρουν να μυήσουν τα παιδιά στον κόσμο της τέχνης, είναι πριν μιλήσουν για το όποιο θέμα τους, πρώτα να έχουν διαβάσει και να έχουν δει όσο γίνεται περισσότερα. Πολλές πληροφορίες (μερικές φορές οι πιο μικρές είναι αυτές που κινούν περισσότερο το ενδιαφέρον των παιδιών), πολλές εικόνες, βίντεο με τη ζωή ή για τον τρόπο δουλειάς του κάθε καλλιτέχνη ή σχετικά με ένα κίνημα. Πρέπει πρώτα εμείς να το γνωρίσουμε για να μπορέσουμε να το παρουσιάσουμε. Είναι καλό να σχεδιάσουμε μια πορεία από την αρχή προς το τέλος ή και ανάποδα. Μπορεί η αρχή να είναι η παρατήρηση ή το άκουσμα ενός και μόνον έργου. Και από την ιστορία αυτού του έργου να ξετυλίξουμε το νήμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Η Τέχνη ευνοεί τις συγκρίσεις και τους παραλληλισμούς: π.χ. το ανθρώπινο σώμα στην ελληνική και δυτικοευρωπαϊκή γλυπτική του 18ου αιώνα ή η ζωγραφική στον Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση ή η Παραστατική και Ανεικονική Ζωγραφική, η Ηθογραφία και η Στρατευμένη Τέχνη, η Φωτογραφία χθες και σήμερα, το Γκράφιτι και η Αφίσα κλπ.

Για τις προτάσεις καλλιτεχνικής δημιουργίας που κάνουμε στα παιδιά, αυτό που έχω μάθει από την εμπειρία μου, είναι ότι πρώτα το δοκιμάζω η ίδια, για να καταλάβω το βαθμό δυσκολίας, προσέχω τα υλικά που θα χρησιμοποιήσω και βάζω τα παιδιά να δουλέψουν με τα βιβλία ανοιχτά. Πρέπει να βλέπουν όταν δημιουργούν ακόμα και αν αυτό που κάνουν δεν είναι κοντά στο καλλιτεχνικό δεδομένο (εάν δηλαδή είναι κάτι πιο ελεύθερο). Η Βιβλιοθήκη δεν είναι καλλιτεχνικό εργαστήρι. Ο λόγος που τα παιδιά ασχολούνται καλλιτεχνικά είναι για να δώσουν σημασία στη λεπτομέρεια, όταν διαβάζουν ένα έργο ζωγραφικής, η αρχιτεκτονικής ή κεραμικής), στα χρώματα και στις φόρμες ώστε να θυμούνται τον καλλιτέχνη και το έργο του.

Βιβλία για την Τέχνη