Χάρτες: οι σημασίες τους

Το Βιβλίο με τους Χάρτες ακόμα γράφεται. Ο Χάρτης που θα μας δείχνει ΟΛΟΥΣ τους χάρτες, όσους υπάρχουν κι όσους θα υπάρξουν, δεν έχει σχεδιαστεί ακόμα - κι όλα δείχνουν ότι θα είναι under construction για πολύ καιρό ακόμα.

Της Μαρίας Αγγελίδου

Για την καθυστέρηση αυτή φταίνε οι ίδιοι οι χάρτες, που τελειωμό δεν έχουν˙ που δεν χωράνε με τίποτα ούτε σε τακτοποίηση, ούτε σε κατηγοριοποίηση, ούτε σε απαρίθμηση. Υπάρχουν χάρτες που φτιάχτηκαν για να συνοδέψουν βιβλία, και άλλοι που γέννησαν βιβλία. Υπάρχουν χάρτες-κόσμοι, χάρτες-επαναστάσεις, χάρτες-αυτοκράτορες, χάρτες-παιχνίδια, χάρτες-προκηρύξεις, χάρτες-παραμύθια, χάρτες-σωτηρίες, χάρτες-φυλαχτά, χάρτες-υποσχέσεις, χάρτες-παγίδες, χάρτες της σκέψης, της φαντασίας, της ζωής, του ενός δωματίου και του σύμπαντος. Χάρτες κόσμων εξωτερικών, αλλά και κόσμων εσωτερικών. Χάρτες που μας βοηθούν να φτάσουμε κάπου, κι άλλοι που μας επιτρέπουν γενναιόδωρα να χαθούμε. Χάρτες της μιας γραμμής και χάρτες που μοιάζουν τραγούδια για μεγάλη χορωδία. Χάρτες ιστορικοί, αλλά και χάρτες …του μέλλοντος.
Χάρτες αμέτρητοι κι απέραντοι, που δεν χωράνε καν στον κόσμο που προσπαθούν να χαρτογραφήσουν.

Ούτως ή άλλως κανένας χάρτης, όσο πιστός κι ακριβής κι αν θέλει να είναι, δεν μπορεί ποτέ να θεωρηθεί ότι είναι ίδιος ολόιδιος με τον πραγματικό ή τον φανταστικό τόπο, που χαρτογραφεί. Ο χάρτης ορίζει, σχεδιάζει, εξηγεί, δαμάζει, κυριεύει, επιθυμεί, κατακτά, αναπαράγει, ζωγραφίζει, φωτογραφίζει, θυμίζει τον κόσμο. Είναι μια ζωντανή αφήγηση, μια ερμηνεία, μια εξιστόρηση, μια ζωγραφιά της πραγματικότητας. Κι ως τέτοια δεν μπορεί να χωρέσει σε μια μόνο από τις ομολογουμένως αμέτρητες κατηγορίες, σε ένα μόνο από τα πολλά, πάμπολλα είδη και κεφάλαια, που αριθμεί ήδη η επιστήμη/τέχνη της χαρτογραφίας. Ακόμα κι αν περιοριστούμε στο χαρτογραφικό σύμπαν της λογοτεχνίας, το πρόβλημα αυτό παραμένει άλυτο. Ας πάρουμε τον Χάρτη των Χαρτών, τον διάσημο Χάρτη του Νησιού των Θησαυρών, του Ρόμπερτ Λιούις Στήβενσον.

Είναι ένας χάρτης ζωγραφισμένος μ’ όλη την δεξιοτεχνία και την ακρίβεια των χαρτογράφων του Αγγλικού Βασιλικού Ναυτικού - το οποίο διηύθυνε σαν μαέστρος τη χαρτογράφηση του πλανήτη. Περιγράφει ένα Νησί, που είτε μας αρέσει είτε όχι, ΔΕΝ υπάρχει. Αλλά το περιγράφει τόσο πιστά, τόσο τέλεια, τόσο ζωντανά, ώστε του ‘δωσε ζωή και υπόσταση: τράβηξε και ταξίδεψε εκεί όχι μόνο τους ήρωες ενός βιβλίου-θρύλου, αλλά και τους αμέτρητους πολύ πραγματικούς αναγνώστες του.

Το Νησί των Θησαυρών, το πιο αγαπημένο και το πιο πειρατικό βιβλίο που γράφτηκε ποτέ, δεν ξεκινάει με τον Μπίλι Μπόουνς ή με τον Τζιμ Χώκινς. Ξεκινάει μ’ ένα χάρτη - όχι μόνο η πλοκή του βιβλίου, η δράση των ηρώων του, η περιπέτειά τους. Με ένα χάρτη ξεκινάει η ίδια η ιδέα, η συγγραφή, η ζωή του βιβλίου! Το καλοκαίρι του 1881 ο Στήβενσον διασκεδάζει κι απασχολεί τον δωδεκάχρονο θετό του γιο ζωγραφίζοντας γι’ αυτόν χάρτες, όποτε η βροχή και η κακοκαιρία της Σκωτίας τους κρατούσε κλεισμένους μέσα στο σπίτι.

«Κάποια τέτοια φορά ζωγράφισα τον χάρτη ενός νησιού. Με λεπτομέρειες και ωραία χρώματα. Άρχισα να τον σκέφτομαι. Κι αυτός άρχισε να κεντρίζει τη φαντασία μου. Είχε κολπίσκους που μου άρεσαν πιο πολύ κι από σονέτα. Και με την αφελή άγνοια των μελλούμενων, ονόμασα τη ζωγραφιά μου "ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΘΗΣΑΥΡΟΥ"».

Ο Χάρτης αυτός δεν κινητοποίησε μόνο την φαντασία και την έμπνευση του Στήβενσον. Έδωσε μορφή και σχήμα στο μυθιστόρημα, οριοθέτησε τη δράση του και αποφάσισε την πλοκή του! Έδωσε πρόσωπο στους ήρωες και τους αντι-ήρωές του. Ο χάρτης που τυπώθηκε μέσα στις σελίδες του βιβλίου δεν ήταν καρπός της φαντασίας ενός χαρτογράφου μετά την ανάγνωση του μυθιστορήματος. Ήταν ο σπόρος από τον οποίον φύτρωσε ολόκληρο το μυθιστόρημα.

Είναι φανταστικός αυτός ο χάρτης; Αφού στο σύμπαν του βιβλίου είναι το χειροπιαστό θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζεται η περιπέτεια και η ζωή. Είναι υπόσχεση; Είναι θησαυρός πριν τον θησαυρό; Είναι μυστικό; Ή μήπως όπλο; Ο Χάρτης, που δημιούργησε ο Στήβενσον ένα βροχερό καλοκαίρι στη Σκωτία κοντά στα τέλη του 19ου αιώνα, δεν ανήκει σε μία μόνο ευδιάκριτη και καλά ορισμένη κατηγορία. Κανένας χάρτης άλλωστε, όσα πολλά κι αν χωράει ο ίδιος, δεν μπορεί να χωρέσει σε μια μόνο κατηγορία, σ’ ένα μόνο κεφάλαιο του Μεγάλου Βιβλίου με τους Χάρτες, που ευτυχώς ακόμα γράφεται.

Ο Δημήτρης Καλοκύρης τελειώνει τα θαυμάσια Γεωγραφικά του με τα λόγια:

«Εκείνη τη στιγμή […..] πρωτοσκέφτηκα το επάγγελμα που σιωπηλά διά βίου θα ακολουθούσα. Φαινομενικά ευπρεπές, μετρίως προσοδοφόρο πιθανώς, αλλά διαμπερές και ελπιδοφόρο: Στέλεχος της γεωγραφικής υπηρεσίας. Θα φιλοτεχνούσα μικρές, αλλά καίριες παραποιήσεις στοιχείων στους χάρτες˙ χάρτες ναυτικούς, αγροτικούς ή οδικούς, σιδηροδρομικούς, των υπογείων, ορειβατικούς, πολιτικούς και γεωφυσικούς, φυσικών πόρων, στρατιωτικούς, ιστορικούς, τουριστικούς, αρχαιολογικούς, σε χάρτες δασικούς και αστρονομικούς, τοπικούς και παγκόσμιους, επίπεδους, ανάγλυφους ή παραβολικούς, με προβολές μερκατορικές ή Πέτερς. […] Χάρτες λευκούς, χάρτες διάτρητους από εθνικές ριπές, χάρτες σπινθήρων σαν πυροτεχνήματα, διαφανείς, χάρτες για ορυχεία και αεροδιαδρόμους, χάρτες πορείας της μέλισσας και του ψαριού, χάρτες ανέμων και υδάτων, απόκρυφους, μυστηριώδεις, νοητούς και κατακόρυφους, χάρτες ακόμη ψυχογραφικούς, χάρτες ερώτων κωματώδεις»

Δημήτρης Καλοκύρης, Το μουσείο των αριθμών, Άγρα, 2001 

Ο Χάρτης της Λογοτεχνικής Και Όχι Μόνο Χαρτογραφίας δεν υπάρχει - αλλά τα ταξίδια σ’ αυτή την Χώρα, που είναι Χώρα Θαυμάτων, δεν επιτρέπονται απλώς˙ επιβάλλονται. Ταξίδια χωρίς χάρτη.

Η σημασία του Γνωστού….

Οι χάρτες, οι εικόνες δηλαδή του Κόσμου και των κόσμων μας, βρίσκονται τόσο στη ζωή όσο και μέσα μας. Πανταχού και πάντοτε παρόντες, στην καθημερινότητα και στη φαντασία μας. Πάνω τους χτίζουμε την Ιστορία και τις ιστορίες μας, τη Θρησκεία και τις λατρείες μας, τη Φιλοσοφία και τις ιδέες μας, την Επιστήμη και τις γνώμες μας. Κυρίαρχοι στη Λογοτεχνία μας - και αδιαφιλονίκητοι μονάρχες στα “παιδικά”, “εφηβικά”, “νεανικά” βιβλία της περιπέτειας, της μύησης, της ενηλικίωσης.

Οι χάρτες αυτοί, οι λογοτεχνικοί, απεικονίζουν κόσμους που αν και φανταστικοί (σ’ ένα ή περισσότερα επίπεδα, μ’ έναν ή περισσότερους τρόπους) διεκδικούν μια πραγματικότητα που λειτουργεί και πείθει - επίσης με πολλούς τρόπους και σε πολλά επίπεδα. Μια πραγματικότητα που συχνά θρονιάζεται μέσα μας πιο δυνατή και πιο ανθεκτική απ’ όλες τις πραγματικότητες της ζωής! Μου είναι εύκολο να φέρω στο μυαλό μου το σχεδιάγραμμα του νησιού του Τομ Σώγερ, τις διαδρομές του Μικρού Σερίφη στη Σιέρρα Νεβάδα, τη σπηλιά και τις ακτές του νησιού του Ροβινσώνα, ακόμα και τους δρόμους της Γκόθαμ Σίτυ, παρ’ όλο που ποτέ δεν πάτησα σ’ αυτά τα μέρη το πόδι μου. Οι χάρτες τους υπάρχουν στη μνήμη μου, είναι κομμάτι της βιογραφίας μου. Κι είτε πρόκειται ακριβώς για την εντελώς πραγματική Βοστώνη της αγαπημένης Πολυάννας, είτε για την παραμυθένια Χώρα του ΠοτέΜαΠοτέ, όλοι αυτοί οι χάρτες εστιάζουν με απόφαση και πίστη στο Γνωστό. Ο κόσμος τους είναι ο (φανταστικός αλλά χαρτογραφημένος!) κόσμος των ηρώων τους.

εικ. 1. Το νησί του Τομ Σώγερ, εικ. 2. J. M. Barrie, Πήτερ Παν, διασκ. Μαρία Αγγελίδου, εικ. Σβετλίν, Παπαδόπουλος, εικ. 3. χάρτης της Gotham City.

Ο χάρτης του Πάρκου του Κένσινγκτον αιωρείται κάπου ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη φαντασία: το πάρκο φυσικά υπάρχει κι όλοι ξέρουν πού βρίσκεται. Αλλά ανάμεσα στα γνωστά πραγματικά μέρη του κήπου φιγουράρουν και μέρη πέρα για πέρα φανταστικά, όπως το σημείο, όπου προσγειώθηκε ο Πήτερ Παν, ή το σπίτι όπου κρύφτηκε ο Μάρμαντιουκ Πέρρυ.
J. M. Barrie, Ο Πήτερ Παν στου Κήπους του Κένσιγκτον, μτφ. Αργυρώ Εμανουήλ, εικ. Arthur Rackham, ISIS

Απαλείφοντας το άγνωστο (απλά και μόνο αγνοώντας το) θυμίζουν αρκετά τους πρώτους χάρτες της Ιστορίας. Ο χάρτης του Εκαταίου αποτυπώνει τον γνωστό κόσμο. Τι υπάρχει έξω από το χάρτη; Άλλα πράγματα, ίσως. Μόνο που τα άλλα αυτά πράγματα είναι ασήμαντα. Δεν μετράνε. Αυτό που είναι σημαντικό, αυτό που μετράει, είναι ό τι υπάρχει μέσα στο χάρτη.

Είναι παντοδύναμο, πανάρχαιο, ανυποχώρητο το πάθος των ανθρώπων για το Γνωστό. Σ’ αυτό μέσα ησυχάζουν, σ’ αυτό παίρνουν ανάσα, σ’ αυτό τακτοποιούν τις σκέψεις, τα προβλήματα, τις λύσεις τους. Εντός του οικείου τοποθετούν τη ζωή τους, σ’ αυτό χτίζουν τα σπίτια τους, σ’ αυτό βασίζουν τις δουλειές τους, σ’ αυτό θα ήθελαν να χωράει το παρελθόν και το μέλλον τους. Ο χάρτης είναι η εικόνα του κόσμου - όπως τον ξέρουμε. Όλη μας η ιστορία, όλη μας η ζωή, δεν είναι παρά μια διαρκώς μεταβαλλόμενη ισορροπία ανάμεσα στο γνωστό και στο άγνωστο. Κι αν το Άγνωστο τον κεντρίζει και τον σαγηνεύει, το Γνωστό τον αγκαλιάζει απ’ την πρώτη στιγμή που έρχεται στον κόσμο. Το Γνωστό τον αναπαύει και τον μεγαλώνει και τον συντροφεύει. Το Γνωστό είναι το σπίτι του. Τόσο πολύ ζει μέσα στο Γνωστό ο άνθρωπος, που δεν διστάζει να βαφτίσει και να πιστέψει γνωστούς ακόμα και κόσμους που κανείς δεν έχει μπορέσει να επισκεφθεί στ’ αλήθεια. Δεν έχουμε μόνο αριστουργηματικές λογοτεχνικές περιγραφές τέτοιων κόσμων, έχουμε και θαυμάσιους χάρτες τους. 

Αν πιστέψουμε τον Δάντη, η Κόλαση βρίσκεται ακριβώς κάτω από την Ιερουσαλήμ κι είναι ένας κόσμος υπόγειος. Ένας αντίστροφος κώνος, με την κορυφή του να σημαδεύει το κέντρο της γης, ένα σπήλαιο που δημιουργήθηκε από την πτώση του Εωσφόρου και συνεχώς βυθίζεται κατακόρυφα στο χώμα προσπαθώντας να φτάσει στο κέντρο της γης, εκεί όπου είναι δέσμιος ο Σατανάς. Η Θεία Κωμωδία περιγράφει ένα ταξίδι από την Κόλαση ως τον Παράδεισο, μέσω Καθαρτηρίου - τα στάδια του οποίου έχουν χαρτογραφηθεί με έμπνευση και ακρίβεια.

Nel mezzo del cammin di nostra vita
mi ritrovai per una selva oscura,
che la diritta via era smarrita.

Στο μεσοστράτι απάνω της ζωής μας - σε σκοτεινό πλανέθηκα ρουμάνι, - τι ’ταν ο δρόμος ο σωστός χαμένος.
Μτφ. Νίκος Καζαντζάκης

Έτσι ξεκινάει ο Δάντης τη Θεία Κωμωδία του, το ταξίδι που θα τον οδηγήσει στον Κάτω Κόσμο και στον Πιο Πάνω από τον Πάνω, στο ταξίδι της ανθρώπινης ζωής: χάνοντας το δρόμο του μέσα σ’ ένα σκοτεινό δάσος, μέσα στην άγρια ερημιά. Γιατί από το Γνωστό και το Οικείο και το Δικό πρέπει να ξεκινήσεις, για να μπορέσεις να χαθείς στο Άγνωστο, στο Ξένο, στο Επικίνδυνο. Στο Άλλο.

Υπάρχουν χάρτες που στην πεισματική εμμονή τους να περιοριστούν στο γνωστό δεν δηλώνουν με κανένα τρόπο, με κανένα μικροσκοπικό έστω σημαδάκι την πρόθεσή τους να δρασκελίσουν το όριο και να προχωρήσουν στο Άγνωστο προς τα μέρη, δηλαδή, όπου ελλοχεύουν κίνδυνοι, δράκοι, εχθροί κλπ.

Hic sunt dracones, εδώ υπάρχουν δράκοντες, ήταν η λατινική έκφραση που συνόδευε τους μεαιωνικούς χάρτες για τα μέρη που υπήρχαν πέρα από τα όρια του γνωστού τότε κόσμου.

Αλλά ακόμα κι έτσι πρόθεση υπάρχει. Καμιά αφήγηση δεν ξεκινάει, δεν συνεχίζεται και δεν ολοκληρώνεται χωρίς πρόθεση. Και οι χάρτες είναι αφηγήσεις. Αφηγήσεις του γνωστού κόσμου - ή πιο σωστά της σχέσης του γνωστού κόσμου με τον άγνωστο. Αφηγήσεις τελικά της σχέσης της δικής μας με τους κόσμους αυτούς.

Πίστη, το όνομά σου είναι Χάρτης!

Τόσο πολύ τον πιστεύουμε το Χάρτη, που ό τι κι αν μας δείχνει, το θεωρούμε όχι μόνο πιθανό, αλλά και υπαρκτό κι αποδεδειγμένο. Χειροπιαστό! Μια ματιά στο Βιβλίο των Χαρτών, επιμέλεια Peter Barber, μτφ. Κώστας Αντύπας, Αλεξάνδρεια, μπορεί να πείσει ακόμα και τον πιο άπιστο Θωμά. Από τον χάρτη του επίπεδου κόσμου, που τον περιβάλλει ένας αδιάβατος ορθογώνιος ωκεανός, έτσι όπως τον σχεδίασε ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης, ως τον χριστιανικό παγκόσμιο χάρτη του 8ου αιώνα που παριστάνει τον κόσμο σαν αυγό, ταιριάζοντάς τον στην πίστη της Αγίας Τριάδας… Από τον χάρτη που εικονογραφεί το επικείμενο (το 800 μ.Χ.) τέλος του κόσμου ως τους συμβολικούς χάρτες του Μεσαίωνα, που δεν διστάζουν να τοποθετήσουν σε πρώτο πλάνο την Κιβωτό του Νώε προσαραγμένη στην κορυφή του Αραράτ, όλα τα πιστεύουμε, φτάνει να τα δείχνει ο χάρτης.

Η πρόοδος της εξερεύνησης του πλανήτη, που οδήγησε κατά τον εικοστό αιώνα στην απάλειψη και των τελευταίων λευκών κηλίδων από το χάρτη της υδρογείου, δεν σταμάτησε ούτε την παραγωγή ούτε τη διακίνηση χαρτών, που έχουν ολοφάνερη την πρόθεση να προπαγανδίσουν απόψεις, ιδέες, πεποιθήσεις, θρησκευτικές, πολιτικές, εθνικές, φυλετικές.

Γιατί βέβαια ο χάρτης, με τις πληροφορίες που δίνει (και οι οποίες έχουν όλες το βάρος του αληθινού, είτε ανταποκρίνονται όντως στην πραγματικότητα είτε όχι), ο χάρτης είναι όπλο. Είναι δύναμη. 

Σ’ αυτή τη δύναμη, που έχει όποιος ξέρει να διαβάζει το χάρτη, σ’ αυτή την εξουσία που ασκεί πάνω σ’ όσους δεν ξέρουν να τον διαβάσουν, αναφέρονται και οι εξαίσιοι στίχοι του Λιούις Κάρολ από το Κυνήγι του Φιρχαρία: οι ναύτες του καραβιού, ενάντιοι στην τυραννία των καπετάνιων, που ξέρουν να διαβάζουν τους πορτολάνους και να δίνουν διαταγές για την πορεία, είναι πανευτυχείς που ο δικός τους γενναίος Καπετάνιος έχει διαλέξει έναν χάρτη, που μπορούν όλοι τους να διαβάσουν: ένα χάρτη της θάλασσας, που θάλασσα μόνο δείχνει!

Χάρτη είχε τεράστιο με τον ωκεανό Χωρίς ένα ελάχιστο ίχνος από στεριά Κι όλο το τσούρμο χαίρονταν γιατί τον χάρτη αυτό Καθένας καταλάβαινε μονάχος μια χαρά. “Προς τι οι του Μερκάτορ Τροπικοί και Βόρειοι Πόλοι, Οι Ισημερινοί, οι Ζώνες κι οι Μεσημβρινοί;” Φώναζε ο Ντελάλης και του απαντούσαν όλοι: “Συμβατικοί ‘ναι μονάχα συμβολισμοί! Οι άλλοι χάρτες έχουνε νησιά και ακρωτήρια! Μα στο γενναίο Καπετάνιο μας ας πούμε ευχαριστώ -“ (Το πλήρωμα υποστήριζε) “Με άψογα κριτήρια Τον διάλεξε: ένα τέλειο κι απόλυτο λευκό!’

Σπασμωδία δεύτερη, Η Ομιλία του Ντελάλη, Από Το Κυνήγι του Φιρχαρία, του Λιούις Κάρρολ, μετάφραση Διονύση Γιαννάτου, εκδόσεις Ύψιλον 1993.

…και η σημασία του Αγνώστου

Ο Michael Chabon έχει πει σε μια του συνέντευξη ότι «Η παιδική ηλικία είναι κλάδος της χαρτογραφίας». Κι όσοι μεγάλωσαν παίζοντας, τρέχοντας, παλεύοντας, ποδηλατώντας ελεύθερα σε αλάνες και χωματόδρομους, πολεμώντας με τα παιδιά της άλλης γειτονιάς, τρυπώνοντας σε εγκαταλελειμμένα, μισογκρεμισμένα σπίτια για εξερεύνηση (επειδή ακόμα υπήρχαν)…. θα συμφωνήσουν: το παιδί χαρτογραφεί τον κόσμο ζώντας, παίζοντας, ανακαλύπτοντάς τον. Μα κι εμείς, μεγαλώνοντας, βιώνουμε μια από τις ισχυρότερες νοσταλγίες της ζωής, τη νοσταλγία της παιδικής μας ηλικίας ακριβώς επειδή χάνουμε κάθε δυνατότητα επιστροφής μας σ’ αυτή την εξαίσια, απέραντη (εντός χώρου και χρόνου) χώρα, που έχει ήδη ονομασθεί Χώρα της Παιδικής Ηλικίας. Σε τελική ανάλυση αυτό που νοσταλγούμε τόσο πολύ είναι η αίσθηση του ανεξερεύνητου, αχαρτογράφητου ακόμα, άγνωστου ακόμα κόσμου. Ενός κόσμου άγριου, άταχτου και αδάμαστου, τον οποίον εμείς, ναι, εμείς θα εξερευνήσουμε, θα χαρτογραφήσουμε, θα δαμάσουμε και θα κάνουμε δικό μας - ζώντας, παίζοντας, ανακαλύπτοντας, ταξιδεύοντας, ρισκάροντας, κινδυνεύοντας.

Είναι όμως αυτή η εξερεύνηση/κατάκτηση/χαρτογράφηση του άγνωστου, άγριου κι επικίνδυνου κόσμου από το παιδί μια φάση που μπορεί ατιμωρητί να παραλειφθεί από την ανάπτυξή του; Πώς θα κινηθεί αυτός ο αυριανός μεγάλος σ’ έναν κόσμο που μοιάζει απολύτως χαρτογραφημένος και γνωστός, που μοιάζει να μην έχει άγριες περιοχές; Είναι πράγματι έτσι ο κόσμος; Είναι δηλαδή ένας κόσμος απολύτως γνωστός, χαρτογραφημένος απ’ άκρη σ’ άκρη; Χωρίς λεκέδες, τελίτσες έστω άσπρες στην επιφάνειά του; Κοντεύουμε να καταργήσουμε τους άγνωστους παιδικούς κόσμους - με την έννοια ότι τους έχουμε απαγορεύσει, τους έχουμε εξορίσει, δεν τους επιτρέπουμε μέσα στον καθημερινό χρόνο και τον καθημερινό χώρο των παιδιών. Δεν έχουμε, όμως καταφέρει να καταργήσουμε και τους χάρτες τους.

Στη μελέτη τους One false move… A study of Children’s Independent Mobility, 1990, οι Mayer Hillman, John Adams, John Whitelegg κάνουν λόγο για το τέλος της παιδικής ηλικίας όπως την ξέραμε, αναφερόμενοι στην απαγόρευση του ελεύθερου παιχνιδιού έξω από το σπίτι, της περιπέτειας που ξεφεύγει από την επιτήρηση και την επίβλεψη και τον έλεγχο των μεγάλων. Ο χώρος ελευθερίας των παιδιών έχει τελευταία συρρικνωθεί σε βαθμό όχι μόνο απελπιστικό, αλλά κι ανησυχητικό: ο ζωτικός χώρος των οχτάχρονων έχει μειωθεί στο ένα ένατο της αρχικής του έκτασης μέσα σε μια και μόνο γενιά. Το 1970 το 80% των μικρών Βρετανών 7-8 χρονών πήγαιναν μόνοι τους σχολείο. Το 1990 το ποσοστό αυτό έχει πέσει στο 10%. Στον εντυπωσιακό χάρτη, που συνοδεύει σχετικό άρθρο στη Daily Mail, απεικονίζεται ο περιορισμός ακριβώς του ελεύθερου χώρου παιχνιδιού και περιπέτειας για τέσσερις διαδοχικές γενιές της οικογένειας Τόμας στο Σέφιλντ, στα βόρεια της Αγγλίας, “φωτογραφίζοντας” την κάθε μία στα οχτώ της χρόνια. 

Tο 1919 ο προπάππος Τζωρτζ είχε το ελεύθερο να πηγαίνει για ψάρεμα μόνος του στη Ρόδερ Βάλεϊ, περπατώντας έξι μίλια. Το 1950 ο παππούς Τζακ μπορούσε να απομακρύνεται μόνος του με τα πόδια ένα μίλι για να παίζει στο κοντινό δάσος. Σαν τον πατέρα του πήγαινε κι αυτός με τα πόδια στο σχολείο. Το 1979 η Βίκυ, η μητέρα είχε την άδεια να πηγαίνει μόνη της στην πισίνα, που βρισκόταν μισό μίλι μακριά από το σπίτι της. Και το 2007 ο Έντι, ο γιος της επιτρέπεται να πάει μόνος του μόνο ως τη γωνία του δρόμου - 300 γιάρδες δηλαδή. Στο σχολείο πρέπει να τον πάνε με το αυτοκίνητο. Το ίδιο και σ’ ένα μέρος όπου μπορεί με ασφάλεια να κάνει ποδήλατο. 

Η Google με τους χάρτες της έχει στην ουσία ακυρώσει κάθε ελπίδα ή δυνατότητα περιπλάνησης στο «Άγνωστο» του φυσικού κόσμου μας. Να, όμως, που ένα νέο «Άγνωστο» αναδύεται ακριβώς στο διαδίκτυο, ένας πλανήτης γύρω από τον πλανήτη, μια νέα Γη ανεξερεύνητη, αχαρτογράφητη, γεμάτη κινδύνους κι εκπλήξεις και ανείδωτα ακόμα πράγματα και μέρη. Αυτή η πραγματικότητα, αυτός ο αλλιώτικος, αλλά θριαμβευτικά και δυναμικά απέραντος κόσμος έχει ήδη τους τυχοδιώκτες, τους εμπόρους, τους χρυσοθήρες, τους αποίκους και τους πειρατές του, τους τουρίστες του και τους εξερευνητές του. Έχει ήδη τους πρώτους χάρτες του.

Ο Κόσμος ο Ακόμα Αταξίδευτος είναι το όνειρο, το κίνητρο, η μαγεία. Το Άγνωστο είναι που πάντα μας ξεκινάει και μας κινητοποιεί. Κι όσο κι αν τα σημερινά παιδιά βλέπουν το χώρο της περιπέτειάς τους να στριμώχνεται μέσα στο (υπέροχο είναι η αλήθεια) και καταδικό τους δωμάτιο, να ασφυκτιά κάτω από το άγρυπνο βλέμμα των γονιών τους, δεν παύουν να χρειάζονται αυτούς τους άγριους, αδάμαστους κι επικίνδυνους κόσμους, τους οποίους πρέπει να ταξιδέψουν μόνα τους - αν θέλουν να μεγαλώσουν, να μυηθούν στα μυστικά της ενήλικης ζωής. Και ποιο παιδί δεν θέλει να μεγαλώσει; Δεν είναι καθόλου παράξενο, λοιπόν, που το είδος της φανταστικής ΥΑ (young adult) λογοτεχνίας, (είδος που γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση στην εποχή μας όχι μόνο στις σελίδες αλλά και στις οθόνες), προτείνει ακριβώς ταξίδια σε κόσμους δυστοπικούς - εξ ορισμού επικίνδυνους. Ταξίδια, βέβαια, μοναχικά, απ’ όπου πάντα απουσιάζουν οι ενήλικοι γονείς/κηδεμόνες. Τα πολυσέλιδα και συχνά πολύτομα αυτά βιβλία, που συχνά επίσης προέρχονται ή συνοδεύονται από διαδικτυακά παιχνίδια, ακουμπούν πάντα στην υποστήριξη, τη βοήθεια, την ύπαρξη ενός χάρτη. 

Το Τραγούδι της Φωτιάς και του Πάγου, η σειρά του Τζωρτζ Ρ.Ρ.Μάρτιν, που έχει γίνει γνωστή με τον τίτλο του πρώτου βιβλίου της Παιχνίδι του στέμματος, Anubis (Game of Thrones) έχει ήδη ένα βιβλίο χωριστό με τους χάρτες του φανταστικού κόσμου, όπου ξετυλίγεται η δράση της. Την επιμέλειά του είχε ένας πραγματικός καλλιτέχνης της χαρτογραφίας, ο Τζόναθαν Ρόμπερτς, ο οποίος φυσικά στηρίχτηκε στα πολλά σχεδιαγράμματα του ίδιου του συγγραφέα. Ο Ρόμπερτς μεγάλωσε παίζοντας Dungeons & Dragons με τ’ αδέρφια του στη δυτική ακτή της Σκωτίας. Από μικρός βρήκε ενδιαφέρον στη χαρτογράφηση των φανταστικών κόσμων, που φιλοξενούσαν το παιχνίδι τους. Μεγαλώνοντας ασχολήθηκε επαγγελματικά με το χόμπι του στήνοντας τη δική του δουλειά, που πολύ πετυχημένα ονομάζεται “Fantastic Maps”.

Αν αυτοί όλοι οι φανταστικοί χάρτες είναι η απάντηση των νεότερων στον περιορισμό του ζωτικού τους χώρου, στη συρρίκνωση της ελευθερίας κινήσεων που τους έχει επιβληθεί, τότε πρέπει να ομολογήσει κανείς ότι είναι μια απάντηση δημιουργική, πλούσια, γεμάτη σε ιδέες, σε προοπτικές, σε ευκαιρίες. Γιατί οι όχι ακόμα ενήλικοι τον έχουν ανάγκη αυτόν τον άγνωστο, άγριο κόσμο, τον ανοιχτό κι απέραντο, όπου πρέπει να δοκιμάσουν το θάρρος τους, τις δυνάμεις τους, την αξιοσύνη τους. Τέτοιους κόσμους καλούνται να κατακτήσουν, να προσαρτήσουν στο Γνωστό, να σώσουν (ή και απλά να επιβιώσουν εντός τους). Τα περισσότερα βιβλία τέτοιων φανταστικών κόσμων είναι εφοδιασμένα με χάρτες - και μάλιστα χάρτες εξαιρετικούς, καλοφτιαγμένους, συχνά πιο καλοφτιαγμένους από το βιβλίο που τους περιέχει.

Αυτούς τους χάρτες, αυτούς τους άγνωστους κόσμους πρέπει (είναι ανάγκη) να τους ταξιδεύουν τα παιδιά μόνα τους. Η λογοτεχνία, τα βιβλία, τα παραμύθια σε τέτοια μοναχικά κι έρημα κι επικίνδυνα και περιπετειώδη ταξίδια καλούν. Ειδικά σήμερα ο ρόλος που καλούνται να παίξουν είναι πρωτοφανώς τεράστιος. Οι χάρτες του κόσμου, γνωστού και αγνώστου, ακίνδυνου κι επικίνδυνου, είναι αυτοί που φτιάχνουμε μέσα μας κατά τη διάρκεια της παιδικής μας ηλικίας. Αυτοί που φτιάχνουμε παίζοντας, παριστάνοντας τους ήρωες, τους πολεμιστές, τους ναυαγούς, τους εξερευνητές, τους κυνηγούς, ακόμα και τους κλέφτες και τους αστυνόμους.
Το σίγουρο είναι πως οι χάρτες της ΥΑ phantasy που οδηγούν, στις ανεξερεύνητες κι επικίνδυνες χώρες στις οποίες ταξιδεύουν σήμερα εκατομμύρια έφηβοι και νέοι ενήλικες, δεν είναι οι πρώτοι “φανταστικοί χάρτες” στην ιστορία της λογοτεχνίας. Η αρχή έχει γίνει πριν από αιώνες: στη σελίδα του ψευδότιτλου των Ταξιδιών του Γκιούλιβερ βρίσκουμε σχεδιασμένο με μαύρη μελάνη τον χάρτη των νησιών Μπλεφούσκου και Λιλιπούτης, όπου έστειλε ο Τζόναθαν Σουίφτ τον ήρωά του.

Ο χάρτης των ταξιδιών του Γκιούλιβερ εικονογραφημένος από την Celia Chauffrey, Les voyages de Gulliver, Grund, 2011 και ο χάρτης της πρώτης έκδοσης των Ταξιδιών.

Τέτοιοι χάρτες, φανταστικοί, εμπνευστικοί, διασκεδαστικοί και φυσικά πρωτότυποι (αφού αποτυπώνουν στο χαρτί πραγματικότητες γεννημένες από τη φαντασία εμπνευσμένων, πρωτότυπων, έξυπνων και συνθετικών δημιουργών) μας πηγαίνουν σε μέρη που είναι ταυτόχρονα οικεία και απρόσιτα, μέρη πραγματικά και ανύπαρκτα. Μέρη που αποτελούν θεμέλια, ακρογωνιαίους λίθους της προσωπικής διαδρομής στη ζωή, της προσωπικής ευτυχίας.
Στις σελίδες του Χόμπιτ κρύβονται πολλοί, παρά πολλοί χάρτες. Τους περισσότερους τους έχει ζωγραφίσει ο γιος του Τόλκιν, Κρίστοφερ. Αλλά τον χάρτη του Θρορ τον έχει ζωγραφίσει ο ίδιος ο Τόλκιν. Αυτόν τον χάρτη δίνει ο Γκάνταλφ στον Μπίλμπο ξεκινώντας την ιστορία, την περιπέτεια, το ταξίδι και τη ζωή. Στόχος κι εδώ η εύρεση και η ανάκτηση ενός θησαυρού.

Χάρτης σχεδιασμένος από τον Τόλκιν με τις περιοχές της τριλογίας του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, μτφ. Ευγενία Χατζηθανάση-Κόλλια, Κέδρος.

Ο Τόλκιν συνεργάστηκε με την Pauline Baynes, που είχε εκπαιδευτεί στη χαρτογραφία ως υπάλληλος του Υπουργείου Αμύνης κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Τόλκιν έμεινε παραπάνω από ικανοποιημένος από τους χάρτες της, με τα δάση τα στολισμένα με δέντρα, τις καλλιγραφημένες ονομασίες των τοποθεσιών, τα οξυκόρυφα βουνά των οροσειρών της. «Δεν είναι απλή εικονογράφηση του βιβλίου μου, είναι μια παράπλευρη εξέλιξη του θέματος. Τους έδειξα σε φίλους μου και η ευγενική τους παρατήρηση ήταν πως το κείμενό μου αποτελεί σχόλιο και λεζάντα σ’ αυτές τις υπέροχες εικόνες». Ο Τόλκιν έμεινε τόσο ευχαριστημένος από τη δουλειά της, που την σύστησε στο φίλο του Κ.Σ.Λιούις, για τον οποίον η Baynes χαρτογράφησε τη Νάρνια.

Κι αν κάποιοι από τους δημιουργούς κόσμων φανταστικών καταφεύγουν σε επαγγελματίες χαρτογράφους, κάποιοι άλλοι επιμένουν να σχεδιάζουν μόνοι τους τους χάρτες που συνοδεύουν τα βιβλία τους. Η Ούρσουλα ΛεΓκεν ζωγράφισε μόνη της το χάρτη της Γαιοθάλασσας από τη σειρά βιβλίων το Έπος της Γαιοθάλασσας.

Ursula LeGuin, Το έπος της γαιοθάλασσας, μτφ. Λίλη Ιωαννίδου, Τρίτων

... και ο Walter Moers τον χάρτη της Ζαμονίας που εκτυλίσσονται οι 13^1/2 ζωές του Μπλε Αρκούδου, μτφ. Μαρία Αγγελίδου, Άγρα.

ο κόσμος	φανταστικοί κόσμοι	τα σύνορα	διαδρομές

 Διαβάστε ακόμη: Χωρίς χάρτη χάνεσαι...χωρίς χάρτη βρίσκεις!

Διαβάστε ακόμη: Δουλεύοντας με παιδιά: Χαρτογραφία του χώρου και του χρόνου

 Δείτε ακόμη: Maps to explore (αγγλική γλώσσα)