Το παιχνίδι

Ένα τετράχρονο παιδί σπρώχνει ένα σκαμνάκι γύρω-γύρω στο σαλόνι. Το πιάνει γερά με τα δυο χέρια, σκύβει, βάζει δύναμη, στρίβει όταν βρίσκει εμπόδια. Ταυτόχρονα, κάθε φορά που χάνεται πίσω απ’ τον καναπέ, γυρίζει για να σιγουρευτεί ότι ο πατέρας του παρατήρησε ότι «φεύγει». Με το στόμα του κάνει τον ήχο του αυτοκινήτου και πάνω στο σκαμνάκι κάθεται ένα λούτρινο σκυλί, το αγαπημένο του ζώο, μαζί με μια κούκλα σούπερμαν. Κάθε τόσο περνάει μπροστά από τον πατέρα και τότε γελώντας «κορνάρει» δυνατά «μπιπ μπιπ!». Μια πλήρης σκηνή παιχνιδιού, μια σύνθετη «μορφή» που τα έχει όλα: μυϊκή άσκηση, σωματικές δεξιότητες, αντίληψη του χώρου, μίμηση, συμβολισμό, ρόλους, συναισθηματική σχέση, κοινωνική δραστηριότητα, γνώση του κόσμου, επανάληψη βιωμάτων, έκφραση του εαυτού, ευχαρίστηση και φαντασία φυσικά, μέσω της οποίας όλα αυτά συνδυάζονται σε μια συνολική παιγνιώδη εμπειρία, με απλά λόγια σε ένα ωραίο παιχνίδι.

Το κάθε ένα απ’ τα στοιχεία αυτού του παιχνιδιού θα μπορούσε να αναλυθεί περαιτέρω και να εξηγήσει γιατί το παιχνίδι συντελεί, αποσκοπεί, αναπτύσσει, βοηθάει, εξυπηρετεί σε διάφορες λειτουργίες, ικανότητες και δεξιότητες του παιδιού. Και το κάνει σίγουρα και με το παραπάνω. Μόνο που το παιχνίδι είναι πολύ περισσότερα απ’ όλα αυτά στα οποία χρησιμεύει και ωφελεί.

Ο Donald Winnicott, σπουδαίος Άγγλος παιδοψυχίατρος και ψυχαναλυτής, είναι αυτός που κατά τη γνώμη μου, με την θεωρία του «μεταβατικού φαινομένου» περιέγραψε με τον καλύτερο τρόπο αυτήν τη συγκλονιστική ανθρώπινη δραστηριότητα. Το παιχνίδι λοιπόν είναι μια δράση που συμβαίνει σ’ ένα συγκεκριμένο χώρο (και χρόνο) ο οποίος δεν είναι ούτε «μέσα» στο παιδί –δεν είναι σκέψη, ευχή, φαντασία μόνο- ούτε όμως στον έξω απ’ το Εγώ κόσμο -αυτόν που βρίσκεται εντελώς εκτός του μαγικού ελέγχου του.

Το παιχνίδι δημιουργεί έναν ενδιάμεσο («μεταβατικό») χώρο ο οποίος, υπό την προϋπόθεση της αίσθησης ασφάλειας (ένα παιδί που αγωνιά ή που αισθάνεται μοναξιά, συνήθως δεν παίζει), επιτρέπει στην αίσθηση παντοδυναμίας που γεννά η μαγική σκέψη του παιδιού να συμπλεύσει για λίγο με την εξωτερική πραγματικότητα και να την ελέγξει.

Η σημαντική στιγμή αυτής της διαδικασίας είναι η στιγμή που το παιδί, βαθιά απορροφημένο απ’ το παιχνίδι του, ενθουσιάζεται, μένει εκστατικό. Αυτού του είδους η βαθιά, εκστατική προσήλωση είναι χαρακτηριστική για το παιχνίδι των μικρών παιδιών και συγγενεύει στενά με την στιγμή της βαθιάς συγκέντρωσης στα μεγαλύτερα παιδιά και στους ενήλικες. Έτσι, υπάρχει μια διαδοχική εξέλιξη τέτοιων φαινομένων στη ζωή του ατόμου, από το παιχνίδι του μικρού παιδιού, στο συλλογικό παιχνίδι των μεγαλύτερων παιδιών και στην πολιτιστική δραστηριότητα των ενηλίκων.

Αυτή βέβαια η κατάσταση της βαθιάς προσήλωσης που χαρακτηρίζει το παιχνίδι, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να μας κάνει να σκεφτούμε ότι πρόκειται για μια δραστηριότητα εσωστρεφή που απομονώνει αυτόν που παίζει από τον κόσμο γύρω του. Κάθε άλλο. Ακριβώς επειδή λαμβάνει χώρα σ’ αυτό το ενδιάμεσο πεδίο, το παιχνίδι είναι μια πράξη επικοινωνίας με τον γύρω κόσμο και κατανόησης του έστω κι αν το παιδί παίζει μόνο του (στα παιχνίδια εικονικής πραγματικότητας το παιδί αντίστοιχα κατανοεί και επικοινωνεί κυρίως με τον εικονικό κόσμο στον οποίο μεταφέρεται). Διαμέσου των αισθήσεων, των κινήσεων, των αντικειμένων, του γύρω χώρου, των προσώπων που έμμεσα ή άμεσα συμμετέχουν ή απλά δίνουν την αίσθηση της παρουσίας τους, το παιδί προσεγγίζει τμήματα του κόσμου που το περιβάλλει, τόσα και τέτοια που ενδιαφέρεται και είναι σε θέση να γνωρίσει, να κατανοήσει και να αφομοιώσει.

Χωρίς παιχνίδι δεν μπορεί να υπάρξει μάθηση στα παιδιά. Ακόμη κι αν στη σχολική ηλικία τείνουμε –δυστυχώς- να τα διαχωρίσουμε εντελώς αυτά τα δύο, πιστεύω πως τα παιδιά δεν θα μπορούσαν να αφομοιώσουν τίποτα από όσα συσσωρεύονται στο μυαλό τους σαν σχολική «γνώση» αν δεν είχαν τη δυνατότητα, ταυτόχρονα, λίγο αργότερα, μέρες μετά, , όλα αυτά να τα «μεταβολίσουν» παίζοντας. Το τελικό προϊόν αυτής της διαδικασίας είναι η πραγματική γνώση, που δεν αποκλείει αλλά αντίθετα προϋποθέτει την ευχαρίστηση, τον ενθουσιασμό, τη δράση, τον αυθορμητισμό, την έμπνευση και δημιουργεί το υπόστρωμα για τις πολλές γνώσεις που πρόκειται ακόμα να έρθουν.